Broedplaatsenbeleid: de motor van vernieuwing

Broedplaatsen duiken steeds vaker op in gesprekken over nieuw cultuurbeleid. Vooral in gemeenten waar vernieuwing en experiment hoog op de agenda staan, blijken juist deze plekken de broedkamers voor nieuwe ideeën en samenwerkingen.

Broedplaatsen dragen aan meer bij dan alleen cultuur: ze versterken de lokale economie en leefbaarheid, stimuleren vernieuwing en talentontwikkeling en creëren plekken waar samenwerking en gemeenschap vanzelf ontstaan. Toch staan broedplaatsen, ondanks hun meerwaarde, onder druk. Hoe kun je als gemeente zorgen voor een realistische en duurzame aanpak voor het stimuleren en ondersteunen van broedplaatsen?

Op 23 september 2025 organiseerden we samen met beleidsmakers en initiatiefnemers de workshop Broedplaatsenbeleid – do’s & don’ts in muzikale broedplaats De Basis in Nijmegen. We onderzochten wat werkt, waar het schuurt, en hoe gemeenten het verschil kunnen maken. In dit artikel lees je een korte terugblik op de workshop.

Waarom staan broedplaatsen onder druk?

Hoe komt het dat broedplaatsen onder druk staan? Dat heeft een aantal redenen die we hier toelichten.

Vastgoedmarkt en ontwikkelingsdruk

Het klassieke broedplaatsmodel – creatieve pioniers die tijdelijk ruimte krijgen in transformatiegebieden – kraakt in zijn voegen. Stijgende vastgoedprijzen, woningbouwdruk en veranderende prioriteiten maken het steeds moeilijker om betaalbare culturele werkruimte te behouden. Broedplaatsen worden soms slachtoffer van hun eigen succes: zodra ze een gebied aantrekkelijk maken, stijgt de waarde en verdwijnen ze.

Waar gemeenten vroeger nog leegstaande panden konden aanbieden, zijn die portefeuilles inmiddels vaak afgeslankt. Vastgoedafdelingen sturen op kostendekkendheid en behandelen panden als marktgoed. Voor niet-commerciële initiatieven betekent dat: weinig kans. Zonder aangepast vastgoedbeleid blijft structurele ruimte voor cultuur buiten bereik.

Beleidsverkokering

Een duurzaam broedplaatsenbeleid vraagt om samenwerking tussen cultuur, vastgoed, economie en ruimtelijke ontwikkeling. Toch zien we in veel gemeenten nog steeds beleidsverkokering: elke afdeling kijkt vanuit haar eigen logica. Cultuurafdelingen hebben vaak onvoldoende invloed op ruimtelijk beleid, waardoor oplossingen ontstaan die niet duurzaam zijn.

Antwoorden op knelpunten

De knelpunten vragen om nieuwe antwoorden. En die ontstaan gelukkig al op verschillende plekken in het land. De uitdagingen zijn groot, maar gemeenten laten zien dat het ook anders kan. Ondanks de toenemende druk op ruimte en middelen is er een duidelijke verschuiving zichtbaar. Gemeenten zoeken naar manieren om broedplaatsen wél structureel te verankeren in ruimtelijk en sociaal beleid. Daarbij ontstaan nieuwe instrumenten en een andere houding.

Culturele werkruimte als vaste randvoorwaarde

In Nijmegen is bijvoorbeeld afgesproken dat per 1.000 woningen minimaal 100 m² broedplaatsruimte wordt opgenomen. Zo wordt culturele werkruimte geen bijzaak, maar een vaste randvoorwaarde bij gebiedsontwikkeling. Deze ontwikkelingen ter stimulering van broedplaatsen sluiten goed aan bij de benodigdheden van makers. Tijdens onze workshop gaven kunstenaars namelijk duidelijk aan wat zij nodig hebben om te kunnen werken: betaalbaarheid (8,9) en continuïteit (8,2). Tijdelijkheid is niet houdbaar als structureel beleid. Een broedplaats moet ruimte bieden voor groei, dit is niet mogelijk als ze steeds opnieuw moeten beginnen.

Overheid als partner van het veld

Het is daarom belangrijk dat de rol van de overheid verandert. Van opdrachtgever die regels en kaders bedenkt, naar partner die ruimte creëert voor eigen initiatief. Denk hierbij bijvoorbeeld aan het beschikbaar stellen van panden of kavels, maar de inhoudelijke invulling overlaten aan het veld. Dat vraagt om vertrouwen, flexibiliteit en durf om los te laten.

Financiële en juridische instrumenten die verschil maken

Naast visie en houding vraagt duurzaam beleid ook om stevige instrumenten. Ook op financieel en juridisch gebied hebben broedplaatsen zekerheid en bescherming nodig. In Utrecht wordt geëxperimenteerd met een Stadsmakersfonds, borgstellingsconstructies en juridische borging van broedplaatsruimte in bestemmingsplannen en tenders. Zulke instrumenten maken het verschil tussen tijdelijke projecten en duurzame infrastructuur.

Wat wil je als gemeente bereiken met een broedplaats?

Tijdens het ontwikkelen van broedplaatsenbeleid is het belangrijk om je als beleidsmaker af te vragen wat je precies wil bereiken. Waarom wil je broedplaatsen ondersteunen? Gaat het om artistieke ontwikkeling, economische innovatie, sociale samenhang, of juist om het snijvlak daarvan?

Om hierover in gesprek te gaan, introduceerde Cultuur Oost tijdens de workshop het venndiagram als hulpmiddel. Het model helpt beleidsmakers en initiatiefnemers om hun positionering te bepalen. In de overlap van de drie cirkels – artistiek, economisch en sociaal-maatschappelijk potentieel – ligt de ‘ideale broedplaats’. Maar niet elk initiatief hoeft daar precies te landen. Het diagram helpt vooral om gerichter te sturen, keuzes te legitimeren en verwachtingen te managen. Heb je vragen over het venndiagram? Neem dan contact op met Simon Mamahit of Caroline Wendel.

Venndiagram - broedplaatsen-1.Venndiagram - broedplaatsen

Leren van de praktijk

Wat kunnen we leren van broedplaatsen die echt werken? In Tabakalera, De Basis en Carte Blanche komen verschillende vormen van beleid, samenwerking en financiering samen. Deze drie voorbeelden laten zien hoe broedplaatsen kunnen uitgroeien tot duurzame plekken waar kunst, economie en gemeenschap elkaar versterken. Begin 2025 opende in Zutphen de broedplaats LAB Wijnhof.

Tabakalera in San Sebastián is een voormalige tabaksfabriek die uitgroeide tot een levendig centrum voor hedendaagse cultuur. Artistiek, economisch en sociaal komen hier samen. Dankzij de autonomie van de regio Baskenland is structurele financiering mogelijk zonder afhankelijkheid van nationale politiek. Het resultaat: een duurzame, open broedplaats met sterke wortels in de lokale gemeenschap.

De Basis in Nijmegen is een Nederlands voorbeeld van co-creatie tussen overheid en veld. De Basis werkt met een verhuur-plusmodel: makers huren werkruimte, maar participeren ook actief in een community van muzikanten, ondernemers en culturele professionals. De Basis is dus niet alleen een werkplek, maar een ecosysteem.

Wat Carte Blanche in Lelystad uniek maakt, is de rol van de provincie Flevoland. In plaats van te wachten op gemeentelijk initiatief heeft de provincie de regie genomen én heldere kaders gesteld. Carte Blanche richt zich op jong talent, biedt maatwerkontwikkeltrajecten en koppelt dit direct aan programmering en presentatie. Niet alleen financieel, maar ook via kennis en netwerk. Het laat zien dat ook buiten de stad, met helder mandaat, sterke broedplaatsen kunnen ontstaan.

De gemeente Zutphen omarmt broedplaatsen voor cultuur in haar Cultuurnota 2025–2028. In januari 2025 opende de eerste broedplaats LAB Wijnhof, een plek voor ontmoeting, inspiratie en groei. Zutphen werkt hierbij nauw samen met makers, culturele organisaties en partners zoals De Stadmaker.

Ruimte maken voor ruimte

Broedplaatsen zijn meer dan gebouwen. Het zijn ruimtes waar verbeelding, experiment en verbinding samenkomen. Juist daar waar bestaande structuren hun grenzen bereiken, ontstaan nieuwe vormen van samenwerking tussen overheid, makers en gemeenschap.

De uitdaging voor cultuurbeleid ligt dus niet in het vastleggen van kaders, maar in het creëren van de juiste omstandigheden. Of zoals een deelnemer van de workshop het mooi verwoordde: “Een goede broedplaats is niet iets wat je bouwt, het is iets wat je mogelijk maakt.”

Wil je meer weten over onze aanpak of deelnemen aan een volgende workshop over broedplaatsenbeleid? Neem dan contact op met Simon Mamahit of Caroline Wendel.